De Werkgroep Middelnederlandse Artesliteratuur (WEMAL) stelt zich onder meer ten doel Middelnederlandse artesteksten toegankelijk te maken voor onderzoek door middel van digitale edities. In 2009 werd de eerste online-editie van de eerste gedrukte Nederlandstalige encyclopedie, Van den proprieteyten der dinghen, gelanceerd in samenwerking met het Huygens Instituut KNAW, de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren en het Instituut voor de Nederlandse Taal. Deze editie is te raadplegen via de volgende websites:
http://www.wemal.nl/bartholomaeus-anglicus-van-den-proprieteyten-der-dinghen-1485
http://bartholomeusengelsman.huygens.knaw.nl
http://www.dbnl.org/tekst/enge022vand01_01
http://corpusmiddelnederlands.ivdnt.org/corpus-frontend/MNL/docs/24
Handschrift Hattem C5
In 2010 ging het tweede digitaliseringsproject van start, deze keer gewijd aan een vijftiende-eeuws papieren handschrift dat ontdekt werd door dr. J.H. Sypkens Smit, huisarts te Hattem, het zogenoemde Hattemse handschrift (signatuur: Streekmuseum Hattem Voermanhuis, Hattem C5). Dankzij de spontane medewerking van de directeur van het streekmuseum (Charlotte van Dijk / Linda Trip), de conservator van de Hattemse bibliotheek (Mary Vermeulen-Bongaerts) en de conservatoren van de Bijzondere Collectie van de Universiteitsbibliotheek in Utrecht (Hans Mulder en Bart Jaski), werd dit Hattemse handschrift in Utrecht beschikbaar gesteld voor ons editieproject. In 2012 kwamen nog twee andere Hattemse arteshandschriften voor langdurige bruikleen naar Utrecht. Zie voor meer informatie over dit drietal handschriften: https://www.uu.nl/bijzondere-collecties-universiteitsbibliotheek-utrecht/collecties/handschriften/medische-recepten-en-tractaten
Tot nog toe heeft slechts een klein gedeelte van het omvangrijke handschrift Hattem C5 de aandacht getrokken van onderzoekers. Ten onrechte, want het handschrift bevat een rijkdom aan artesteksten die stuk voor stuk om aandacht schreeuwen. Ik volsta met een paar voorbeelden. Er is een Middelnederlandse prozavertaling van de Secreta Secretorum: een Latijnse vertaling van een in oorsprong Arabische encyclopedie in briefvorm over de regeerkunst, de gezondheid, astrologie en alchemie. Er is een Middelnederlands pesttraktaat dat aan de paus van Rome wordt toegeschreven. Er is ook een Latijns pesttraktaat, dat ingaat op de oorzaken van de ziekte en de zeven tekenen waaraan men kan zien dat deze zal toeslaan. Er is een Frans recept tegen pestbuilen en een Franse verhandeling over alchemie. Maar het merendeel bestaat uit Middelnederlandse teksten. Zo bevat het handschrift verhandelingen over flebotomie, chirurgie en uroscopie; er is een uitvoerige kruidenleer; diverse recepten voor medicinale wateren, oliën, zalven en kruiden; alchemistische recepten en een gespecialiseerde verhandeling over de legering van edele metalen (zie ook de inhoudsopgave bij de editie).
Dat deze digitale editie nu gepubliceerd kan worden, is grotendeels te danken aan de inzet en toewijding van de WEMAL-scribenten (Willem van Bentum, Katty de Bundel, Edith Claessens, Marjon van Diepen, An Faems, Dirk Geirnaert, Maartje van Iersel, Frederiekje de Jongh, Andrea van Leerdam, Hans Rijns, Gerrit Verbeek, Moniek Vis, en Sacha Voogd), die onder de bezielende leiding van hun dagelijkse coördinator Noor Versélewel de Witt Hamer het monnikenwerk hebben verricht. Het ontcijferen en afschrijven van de 564 pagina’s middeleeuwse tekst verliep niet altijd even soepel. Vooral de Franse recepten bleken weerbarstiger dan gedacht, maar gelukkig kon een beroep worden gedaan op de expertise van Leuvense romanisten (Michèle Goyens en collega’s). Ook een aantal onvoorziene obstakels in de productiefase van het editieproces die voor vertraging zorgden, konden worden opgelost dankzij de constructieve samenwerking met het Huygens Instituut (Michael Baars, Karina van Dalen-Oskam, Astrid Kulsdom, Ronald Sluijter) en de afdeling Digital Infrastructure van het Humanities Cluster (Bram Buitendijk, Bas Doppen), de DBNL (Cees Klapwijk, Michel de Gruijter) en het Instituut voor de Nederlandse Taal (Katrien Depuydt, Dirk Geirnaert).
Wij hopen dat deze online-editie onderzoekers en belangstellenden uitnodigt om op een eigentijdse wijze (achter het computerscherm) kennis te maken met de inhoud van dit eeuwenoude handschrift en de leefwereld van onze middeleeuwse voorgangers. Klik en kijk!
Orlanda Lie (voorzitter WEMAL)
Om verder te lezen
Jansen-Sieben, Ria, Repertorium van de Middelnederlandse artes-literatuur (Utrecht, 1989), 346-350.
Braekman, W.L., ‘Een Hattems handschrift: belangrijke aanwinst voor de Middelnederlandse artes-literatuur’. In: Volkskunde 84 (1983), 301-331.
Braekman, W.L., ‘Een merkwaardige collectie “secreten” uit de vijftiende eeuw’. In: Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde (1987), 270-287.
Braekman, W.L., Middeleeuwse witte en zwarte magie in het Nederlands taalgebied (Gent, 1997).
Lie, Orlanda S.H., ‘Literaire verwijzingen in Middelnederlandse magische teksten’. In: De nieuwe taalgids 85/3 (1992), 234-246.
Lie, Orlanda S.H., ‘Kanttekeningen bij Maerlants berijmde Heimelijkheid der heimelijkheden en de Proza-Heimelijkheid’. In Queeste 3/2 (1996), 136-150.
Lie, Orlanda S.H., ‘Alsoe leerde madeghijs sine const. Magie in de Middeleeuwen: fictie of werkelijkheid?’. In: B.Besamusca & J. Tiggelaar (red.), Karolus Rex. Studies over de middeleeuwse verhaaltraditie rond Karel de Grote (Hilversum, 2005), 181-193.
Lie, Orlanda S.H., ‘Verborgen kennis in de Middeleeuwen. De magische recepten in het Hattemse handschrift C 5’. In: E. Huizenga, O.S.H. Lie en L.M. Veltman (red.), Een wereld van kennis. Bloemlezing uit de Middelnederlandse artesliteratuur (Hilversum, 2002), 195-215.